Sau khi cơn bão Linda (cuối năm 1997) gây tổn thất nặng nề, làm thiệt mạng hơn 3.000 ngư dân, nhấn chìm hàng nghìn tàu thuyền đánh cá, việc cung cấp thông tin dự báo thời tiết cho ngư dân bỗng trở thành vấn đề thời sự nóng hổi và việc trang bị máy thu trực canh cho ngư dân đã được đề cập đến. Nhưng phải mất hơn 12 năm, ý định này mới thành hiện thực.
Không một diễn đàn nào – từ hội trường Quốc hội cho đến các phương tiện truyền thông - không dày đặc những ý kiến về sự cấp bách phải tăng cường đảm bảo an toàn tính mạng cho người đi biển, phải cung cấp thông tin dự báo bão và hướng dẫn nơi tránh bão kịp thời cho ngư dân, … Rồi mọi sự lắng dần, lời nói vẫn là lời nói, hầu như không có gì thay đổi.
Phải gần 9 năm sau, những thảm hoạ từ cơn bão Chanchu (cơn bão số 1, tháng 5/2006) mới lại một lần nữa làm dấy lên những câu hỏi, vì sao ngư dân vẫn không được nhận thông tin dự báo bão kịp thời? Vì sao an toàn tính mạng của ngư dân vẫn chưa được quan tâm? Vì sao ngư dân vẫn không được trang bị những phương tiện đơn giản nhưng hiệu quả và đã được nói đến từ khá lâu trước đó như chiếc máy thu trực canh? Ngay trong phiên điều trần của nguyên Bộ trưởng Thuỷ sản Tạ Quang Ngọc trước Quốc hội, những câu hỏi tương tự của đại biểu Vũ Minh Mão cũng không nhận được câu trả lời rõ ràng.
Phải chăng vấn đề này quá khó?
Hình thành ý tưởng
Thật ra ý tưởng về thiết bị này đã được nhiều chuyên gia đề xuất ngay từ cuối năm 1997, ngay sau cơn bão Linda, do gợi ý
Hàng loạt máy thu trực canh sẵn sàng để bàn giao cho ngư dân trước mùa bão năm nay
của nguyên Bộ trưởng Công nghiệp Đặng Vũ Chư - TS Trần Quang Hùng, Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp Điện tử Việt Nam và KS Đặng Quốc Thái, Giám đốc Công ty CP Điện tử Hải Phòng (Hapelec), là những người chủ chốt trong công trình thiết kế sản xuất chiếc máy thu vô tuyến trực canh cho tàu cá.
Ngày 6/6/1998 tại Văn phòng Bộ Thủy sản, nhóm chuyên gia Tổ công tác liên bộ Thủy sản - Công nghiệp đã trình bày mô hình hoạt động của hệ thống đài phát - thu trực canh đầu tiên.
Máy hoạt động theo nguyên lý trực canh 24/24. Trong điều kiện bình thường, nó có thể dùng để nghe tin tức, ca nhạc như những chiếc máy thu rađiô khác. Nhưng khi có tình hình đặc biệt, một tín hiệu “đánh thức” từ đài phát sẽ kích hoạt bộ chuyển mạch và tất cả các máy thu, kể cả những máy đã tắt, đều tự động bật lên để nhận bản tin này. Mẫu máy thu trực canh do Công ty Điện tử Hải phòng (Hapelec) chế tạo được hoàn chỉnh dần và trải qua nhiều thử nghiệm trên các vùng biển như Đồ Sơn-Hải Phòng, Lạch Quèn-Nghệ An và Phú Yên.Thực hiện chỉ đạo của Chính phủ, máy thu trực canh phải tiếp nhận được sóng từ hệ thống đài thông tin duyên hải (Vishipel) vừa xây dựng bằng nguồn vốn ODA của Nhật Bản do Cục Hàng hải, Bộ Giao thông Vận tải quản lý, năm 2002 các nhà thiết kế đã tiếp tục cải tiến mẫu máy, thay đổi từ công nghệ thu sóng điều biên (AM) như máy thu thanh thông thường sang thu sóng đơn biên (SSB). Công nghệ này cho phép giảm băng tần, tăng hiệu suất để có thể truyền đến cự ly xa mà không đòi hỏi máy phát công suất lớn và hạn chế nhiễu trong quá trình truyền sóng, nhất là khi thời tiết xấu.
Đến năm 2003, máy thu trực canh do Việt Nam thiết kế chế tạo đã được thử nghiệm thành công ở những vị trí có khoảng cách và địa hình khác nhau, kể cả ở đảo Bạch Long Vĩ và đảo Hải Nam, Trung Quốc. Máy đã được nghiệm thu và được cấp bằng chứng nhận giải pháp công nghệ. Về nguyên tắc, máy có thể hoạt động trên phạm vi toàn cầu.
Như vậy, từ cách đây 7 năm, với hệ thống Đài Thông tin Duyên hải Vishipel và máy thu trực canh trong nước sản xuất, chúng ta đã hoàn toàn đủ khả năng thiết lập một hệ thống thông tin một chiều “bờ-tàu thuyền”. Để thực hiện dự án đó chỉ cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Thủy sản và Cục Hàng hải để khai thác hệ thống 32 đài phát thông tin duyên hải trải dọc chiều dài bờ biển từ Móng Cái đến Cà Mau và có khả năng phủ sóng toàn cầu.
Trở ngại trùng trùng
Trở ngại chính khiến ngư dân chưa được trang bị máy thu trực canh để tiếp nhận thông tin dự báo thời tiết, thiên tai, lại chính là vì vấn đề này quá được quan tâm! Có quá nhiều ý tưởng ở các tầng nấc hiện đại khác nhau đã tới tấp được đề xuất lên cấp cao nhất. Dường như các cấp các ngành đều rất quan tâm, vậy mà không hiểu sao sự phối hợp cần có giữa Bộ Thuỷ sản và Cục Hàng hải đã không thành hiện thực!Vào tháng 9 năm 2001, Bộ Thủy sản trình lên Chính Phủ dự án thông tin chuyên ngành với quy mô rất hoành tráng và được Chính phủ phê duyệt năm 2002. Ngay sau đó, Bộ lại tiếp tục xây dựng một đề án mới về hiện đại hóa thông tin nghề cá trên biển sử dụng công nghệ vệ tinh, với nguồn vốn ODA lên đến 63 triệuUSD,nhưng không được chấp thuận.Trong những năm 2003 – 2006, chuyện máy thu trực canh hầu như rơi vào quên lãng. Người sản xuất ra nó là Công ty Hapelec đành xếp chúng và kế hoạch triển khai dây chuyền sản xuất vào kho, cùng với nỗi lo tổn thất vốn đầu tư và công sức. Hầu hết cán bộ kỹ thuật và công nhân được chuyển sang làm việc khác.
Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An khi đó đã đánh giá, hoạt động khai thác xa bờ không được quan tâm gắn kết với an toàn trên biển, thể hiện qua việc chậm triển khai trang bị máy thu cho ngư dân trên tàu cá. Đó là sự chậm trễ và trì trệ không được phép có, mà trách nhiệm chính là sự phối hợp không tốt giữa các ngành trong các cơ quan quản lý nhà nước. Phải đến khi siêu bão Chanchu gây tai hoạ kinh hoàng cho ngư dân miền Trung, chiếc máy thu trực canh mới lại được lôi ra từ đống bụi bặm, với hy vọng được đến với người ngư dân. Nhưng nó vẫn phải chờ thêm 4 năm nữa.
Trải qua rất nhiều lần góp ý, trao đổi, họp bàn, dự án sản xuất máy thu trực canh mới được đặt thành gói thầu số 13 trong dự án Xây dựng hệ thống thông tin quản lý nghề cá trên biển (giai đoạn 1) do Cục Khai thác và Bảo vệ Nguồn lợi Thuỷ sản, Bộ NN&PTNT chủ trì thực hiện. Nội dung dự án là sản xuất 7.000 máy thu trực canh để trang bị cho tàu khai thác thuỷ sản xa bờ, kinh phí do ngân sách cấp toàn bộ.
Trở thành hiện thực
Giám đốc Đặng Quốc Thái và các cán bộ kỹ thuật tâm huyết ở Hapelec lại lao vào tiếp tục được hoàn thiện thiết kế, nâng cao tính năng của máy thu trực canh. Mẫu máy mới gọn nhẹ và khá hiện đại, có vỏ chắc chắn chống va đập, chống thấm và chịu được nước biển.
Theo KS Thái, khi cần, máy hoàn toàn sẵn sàng để nâng cấp tiếp với chi phí không đáng kể để trở thành máy thu-phát hai chiều, để không chỉ truyền thông tin đến ngư dân mà ngược lại, có thể phát tín hiệu cấp cứu khi có tai nạn trên biển, hoặc hỗ trợ cơ quan quản lý nắm thông tin về hoạt động của từng chiếc tàu. Ngoài ra, còn có thể gắn chip GPS cho máy thu để giao tiếp với hệ thống định vị vệ tinh.
Những trở ngại còn chưa hết, nhưng cũng được các cơ quan hữu quan phối hợp tháo gỡ. Thuế NK linh kiện đã được miễn. Vấn đề xác định đối tượng được cấp phát máy thu trong đợt này (cấp miễn phí hoàn toàn cho các hộ nghèo) cũng được làm rõ. Trong buổi làm việc với Phó Chủ tịch VASEP Nguyễn Hữu Dũng vào một ngày đầu tháng 6/2010, Thứ trưởng kiêm Tổng Cục trưởng Vũ Văn Tám cho biết
Tổng cục Thủy sản đã xác định việc trao máy đến cho ngư dân trước mùa mưa bão năm nay là một trong những việc làm trọng điểm và cấp bách. Ông hứa sẽ trực tiếp đi khảo sát lại việc sản xuất thiết bị và kế hoạch trao những lô máy đầu tiên đến cho ngư dân, mặc dù còn rất nhiều bất cập về cơ chế giải ngân cho việc trang bị phải giải quyết tiếp sau đó. Tổng cục cũng đang chỉ đạo xây dựng dự án sản xuất tổng số 60.000 máy thu trực canh để đủ trang bị cho toàn bộ số tàu khai thác thuỷ sản xa bờ của cả nước.
Phó Tổng cục trưởng Chu Tiến Vĩnh cũng cho rằng: “Ngay cả khi cấp miễn phí toàn bộ số lượng 60.000 chiếc máy thu thì cũng chỉ cần chi ngân sách khoảng 200 tỷ đồng, một con số hoàn toàn không lớn so với nhiều khoản hỗ trợ khác, và càng rất nhỏ so với những tổn thất về tài sản và đặc biệt là tính mạng ngư dân khi gặp thiên tai ngoài biển như đã từng xảy ra”.
Tin mới từ Giám đốc Hapelec Đặng Quốc Thái cho biết, vừa qua, Cục Khai thác và Bảo vệ Nguồn lợi Thủy sản và Hapelec đã phối hợp với các Sở NN&PTNT trao 2.000 chiếc máy thu đầu tiên cho ngư dân 6 tỉnh Thái Bình, Nam Định, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình. Hapelec đang gia tăng tiến độ sản xuất, lắp ráp để trao tiếp 5.000 chiếc máy cho ngư dân các địa phương khác trong tháng 8 năm nay.
Quãng đường lận đận 12 năm – vừa tròn một con giáp - của chiếc máy thu trực canh, hy vọng đã đến hồi kết. Ngư dân sẽ có thông tin chủ động hơn để đối phó với những cơn thịnh nộ bất thường của thiên nhiên trên biển, tính mạng của họ sẽ đỡ nguy hiểm hơn phần nào.
Và qua câu chuyện này, cũng hy vọng rằng, với những vấn đề cấp bách đối với đời sống và tính mạng người dân, các cơ quan quản lý sẽ không phải suy nghĩ, cân nhắc quá lâu như trường hợp máy trực canh.
Theo Tạp chí thương mại Thủy sản